W cieniu Białego Drzewa
Powieść fantasy w XX wieku
Liczba stron: 438
Format: 16,5x23,5 cm
Rok wydania: 2013
Data premiery: 06.11.2013
Data wydania e-booka: 19.10.2021
Opis książki
Książka Tomasza Z. Majkowskiego jest propozycją, której naukowa doniosłość w aktualnym literaturoznawstwie i kulturoznawstwie polskim nie może budzić wątpliwości. To ambitna i nadzwyczaj udana próba monograficznego ujęcia dziejów całościowo widzianego gatunku literackiego fantasy. Ujęcia właściwie kompletnego, gdy chodzi o opis wewnętrznych semiotycznych mechanizmów i zasad gatunkowych, a także o rozpoznanie jego znaczących odmian oraz tendencji ewolucyjnych, a zadowalająco wyczerpującego, jeśliby wziąć pod uwagę uwzględnienie faktycznego materiału literackiego stanowiącego jego artystyczne przejawy.
Niewiele znajdziemy w całym światowym literaturoznawstwie ostatniego półwiecza pozycji, które z podobną materiałowo-interpretacyjną skrzętnością i zarazem teoretyczną konsekwencją ujmowałyby jakikolwiek gatunek literacki. Praca ma więc zarówno wybitną wartość teoretyczną w dziedzinie genologii literackiej oraz poetyki historycznej gatunku, jak i historycznoliteracką, stanowiąc gruntowny i wiarygodny opis obszernego i bardzo w drugiej połowie ubiegłego wieku ekspansywnego obszaru literatury współczesnej; obszaru nie dość, że słabo dotąd naukowo rozpoznanego, to jeszcze nazbyt często przez akademicką historiografię bagatelizowanego lub marginalizowanego jako domena „niższej" kultury masowej, choć przecież górującego na rynkach i w czytelnictwie nad aktualną „literaturą wysokiej rangi".
Książka nie jest wszakże materiałową ilustracją atrakcyjnej teorii. To rzetelne studium historyczne gatunku fantasy. Jej autor zna rozległe literackie konteksty, w których najważniejsze dla pojmowania fantasy są oczywiście wszelkie odmiany nie tylko „literatury fantastycznej", lecz także szerzej rozumianej literatury, gdzie fantastyka odgrywa ważną rolę, jak np. epos antyczny, średniowieczny romans rycerski, romantyczne powieści grozy itp. – zatem jego kompleksowa analiza nowoczesnej fantasy staje się pośrednio doskonałą rozprawą na temat literatury fantastycznej i fantastyki literackiej. Z tego powodu może konkurować z takim na przykład fundamentalnym dziełem literaturoznawczym jak Introduction à la littérature fantastique (1970) Tzvetana Todorova. Słowem, literaturoznawstwo polskie może miec z niej liczne pożytki.
Niewiele znajdziemy w całym światowym literaturoznawstwie ostatniego półwiecza pozycji, które z podobną materiałowo-interpretacyjną skrzętnością i zarazem teoretyczną konsekwencją ujmowałyby jakikolwiek gatunek literacki. Praca ma więc zarówno wybitną wartość teoretyczną w dziedzinie genologii literackiej oraz poetyki historycznej gatunku, jak i historycznoliteracką, stanowiąc gruntowny i wiarygodny opis obszernego i bardzo w drugiej połowie ubiegłego wieku ekspansywnego obszaru literatury współczesnej; obszaru nie dość, że słabo dotąd naukowo rozpoznanego, to jeszcze nazbyt często przez akademicką historiografię bagatelizowanego lub marginalizowanego jako domena „niższej" kultury masowej, choć przecież górującego na rynkach i w czytelnictwie nad aktualną „literaturą wysokiej rangi".
Książka nie jest wszakże materiałową ilustracją atrakcyjnej teorii. To rzetelne studium historyczne gatunku fantasy. Jej autor zna rozległe literackie konteksty, w których najważniejsze dla pojmowania fantasy są oczywiście wszelkie odmiany nie tylko „literatury fantastycznej", lecz także szerzej rozumianej literatury, gdzie fantastyka odgrywa ważną rolę, jak np. epos antyczny, średniowieczny romans rycerski, romantyczne powieści grozy itp. – zatem jego kompleksowa analiza nowoczesnej fantasy staje się pośrednio doskonałą rozprawą na temat literatury fantastycznej i fantastyki literackiej. Z tego powodu może konkurować z takim na przykład fundamentalnym dziełem literaturoznawczym jak Introduction à la littérature fantastique (1970) Tzvetana Todorova. Słowem, literaturoznawstwo polskie może miec z niej liczne pożytki.
Z recenzji prof. dr. hab. Stanisława Balbusa
ISBN: 978-83-233-3566-5
e-ISBN (pdf): 978-83-233-8911-8
POLECANE KSIĄŻKI
NOWOŚCI
Of What Is Passing: Present-Tense Narration in the Contemporary Historical Novel
( Oprawa miękka ze skrzydełkami )
44,10
zł
35,28
zł
Długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Wydanie II
( Oprawa miękka ze skrzydełkami )
58,99
zł
47,19
zł
Encounters in Theatre and Liberature: B.S. Johnson and Zenkasi
( Oprawa miękka ze skrzydełkami )
47,25
zł
37,80
zł
W cieniu Białego Drzewa
Powieść fantasy w XX wieku
SPIS TREŚCI
0. Wprowadzenie
0.1. Popularne postawy poznawcze badaczy literatury fantasy – krótka rekapitulacja 11
0.2. Fantasy – zarys znaczenia pojęcia 14
0.3. Uwagi do antologii analizowanych tekstów oraz przyjętej metodologii 18
1. Fantazja
1.1. Esej J.R.R. Tolkiena O baśniach jako manifest artystyczny 23
1.2. Pojęcie „fantastyki”: platońskie korzenie i przegląd popularnych stanowisk teoretycznych 26
1.3. Fantastyka jako element strategii poznawczej czytelnika 29
1.4. Brak wiarygodności – podstawowa właściwość fantastyki 33
1.5. Strategie identyfikacji fantastyki na podstawie sygnałów tekstowych, doświadczenia czytelniczego oraz wiedzy o świecie empirycznym 38
1.6. Relacje między fantastycznym i ikonicznym składnikiem prozy artystycznej 43
1.7. Propozycja Tolkiena wobec mimesis Arystotelesa i „zawieszenia niewiary” Coleridge’a 48
1.8. Rola elementu fantastycznego w utworze literackim 53
1.9. Zadania dla projektowanego przez Tolkiena gatunku 57
1.10. Literacki program J.R.R. Tolkiena – podsumowanie 61
2. Przygoda
2.1. Robert E. Howard jako pierwszy pisarz fantasy w ujęciu krytyków i świadomości czytelniczej 65
2.2. Proza Howarda wobec kryzysu powieści podróżniczo-przygodowej oraz koncepcji teozoficznych 68
2.3. Lovecraftowski charakter fantastyki Howarda. Pisarstwo lorda Dunsany’ego i jego wpływ na twórczość H.P. Lovecrafta 74
2.4. Mitologia Cthulhu H.P. Lovecraft a jako wynik konfrontacji poetyki Dunsany’ego i teozofii Heleny Bławatskiej 78
2.5. Konfrontacja horroru lovecraftowskiego i opowieści przygodowej jako metoda twórcza Howarda 81
2.6. Pochwała barbaryzmu oraz konfrontacja dzikości i cywilizacji w cyklu o Conanie 85
2.7. Koncepcja historiozoficzna Howarda i jej niekonsekwencje 89
2.8. Zagrożenie z przeszłości – próba podsumowania analizy opowiadań o Conanie 94
2.9. Spadkobiercy Howarda: trzy próby fantasy barbarzyńskiej 98
2.10. Proza Fritza Leibera – wczesny rozrachunek z dziedzictwem epoki barbarzyńskiej 106
3. Zobowiązanie
3.1. Kłopoty z Władcą Pierścieni: trylogia Tolkiena w ujęciu jej pierwszych krytyków oraz na tle angielskich programów powieściowych 113
3.2. Kraina Czarów a tradycja powieści angielskiej: romanse Williama Morrisa, Pierścień i róża Williama M. Thackeraya oraz inne utwory wykorzystujące motyw „alternatywnej czasoprzestrzeni” 118
3.3 Bilbo Baggins między baśniową fantastycznością a wczesną powieścią realistyczną 123
3.4. Wyprawa Bilba: Hobbit jako podróż do źródeł literatury angielskiej (i z powrotem) 126
3.5. Prolog Władcy Pierścieni jako element strategii uprawdopodobnienia oraz zapowiedź syntezy historycznej 131
3.6. Z Shire do Rivendell, czyli przekroczenie konwencji prozy dziecięcej 135
3.7. Wyprawa Froda: Władca Pierścieni wobec konwencji romansu rycerskiego oraz moralitetu 139
3.8. Wyprawa Merry’ego i Pippina: żywioł epicki w trylogii Tolkiena oraz jego etyczne konsekwencje 146
3.9. Wyprawa Sama: prostaczek wobec tradycji literac kiej. Uzdrowicielska moc reintegracji rozdzielonych komponentów kultury 155
3.10. Perspektywa historyczna we Władcy Pierścieni, koncepcja historii jednoznacznej i prowidencjalnej 159
3.11. Silmarillion – próba wielkiej syntezy historiozoficznej oraz połączenia mitycznego „illo tempore” z historycznym „teraz” 165
4. Przeznaczenie
4.1. Władca Pierścieni jako tekst założycielski powieści fantasy. Przegląd stanowisk 169
4.2. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: czas i przestrzeń 173
4.3. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: bohaterowie i fabuła 179
4.4. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: fantastyka i aksjologia 184
4.5. Pierwszy z epigonów: modyfikacje modelu fabularnego Władcy Pierścieni w cyklu powieściowym Terry’ego Brooksa Shannara 189
4.6. Figury i pionki w grze przeznaczenia: cykle powieściowe Davida Eddingsa wobec gatunku 194
4.7. Wrogie ingerencje losu: powieści z cyklu Roberta Jordana Koło Czasu i utrwalenie modelu historii niezależnej od działań człowieka 199
4.8. Prawda i manipulacja: gry konwencją gatunkową w trylogii Tada Williamsa Pamięć, Smutek i Cierń 206
4.9. Moralna odpowiedzialność i nieuchronność historii – różnice między modelem konserwowanym przez gatunek a propozycją Tolkiena 213
5. Poszukiwanie
5.1. Tolkien niemoralny, czyli Władca Pierścieni jako obiekt ideologicznych kontrowersji 225
5.2. Czarnoksiężnik z Archipelagu Ursuli Le Guin jako głos polemiczny wobec fantasy Tolkienowskiej i jej kulturowego zaplecza 229
5.3. Propozycja etyczna oraz historiozoficzna Le Guin. Powrót do konwencji Władcy Pierścieni 237
5.4. Powrót do Ziemiomorza – intensyfikacja perspektywy feministycznej w powieści Tehanu oraz tolkienowska konkluzja cyklu Le Guin 242
5.5. Historia jako spisek wrogich sił w propozycji kosmologicznej Michaela Moorcocka 249
5.6. Powieść fantasy jest sceną: konfrontacja koncepcji historii totalnej i tematyki szekspirowskiej w Kronikach Amberu Rogera Zelaznego 256
5.7. Alternatywa narracyjna – powieść tolkienowska realizowana za pomocą poetyki Raymonda Chandlera w cyklach Glena Cooka 262
5.8. Prowidencjalna historia totalna a społeczeństwo miejskie: zestawienia spuścizny Tolkiena z estetyką powieści popularnej XIX wieku w powieści Marthy Wells b 269
6. Uwikłanie
6.1. Kryzys literatury fantasy: całkowite rozdzielenie fantastycznej czasoprzestrzeni i fabuły powieści dla potrzeb komercyjnych oraz seryjna produkcja literacka 275
6.2. Świat na grzebiecie żółwia Terry’ego Pratchetta jako polemika wobec konwencji magii i miecza oraz etyki Tolkiena 279
6.3. Wroga ingerencja kultury: napięcie między jednostką a tradycją literacką w powieściach z cyklu Świat Dysku T. Pratchetta 286
6.4. Więzienie dyskursu, czyli Pratchetta program moralności indywidualnej, uwikłanej w zobowiązania wobec kultury 290
6.5. Koncepcja historii groźnej i nieodgadnionej oraz krytyka etyki rycerskiej w Pieśni Lodu i Ognia George’a R.R. Martina 298
6.6. Chaos historii przeciwko ładowi życia prywatnego oraz eschatologii totalnej: modele świata sensownego w powieściach Martina 304
6.7. Od fantazji do historii – rozwój artystyczny Gaya Gavriela Kaya oraz koncepcja historii fi ngowanej 310
6.8. Sarantyńska mozaika Kaya: partykularyzacja perspektyw historycznych, manipulacje historiografi czne i fiasko syntezy w świecie dyptyku poetyckiego W.B. Yeatsa 316
6.9. U progu nowego gatunku – złożoność świata postindustrialnego oraz koncepcja społecznych dynamik wobec propozycji Tolkiena w powieściach Michaela Swanwicka i Chiny Miéville’a 322
7. Zakończenie
7.1. Fantasy a fantastyka – podsumowanie 331
7.2. Perspektywa historyczna w powieści magii i miecza 336
7.3. Propozycja historii spójnej i jednoznacznej jako przyczyna poczytności gatunku 341
7.4. Prowidencjalizm i konspiracjonizm: propozycje historiozoficzne literatury fantasy. Zmierzch gatunku oraz jego relacje z romansem rycerskim 346
Dodatek A. Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.1. Trudności fantasy narodowej: deklaracje artystyczne i ideowe z eseju Andrzeja Sapkowskiego Piróg, albo Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.2. Obszary zakazane i tematyka pożądana – wpływ eseju Sapkowskiego na kształt polskiej literatury magii i miecza 358
A.3. Gry konwencjonalne oraz koncepcja nieredukowalności dyskursów w opowiadaniach o wiedźminie Sapkowskiego 361
A.4. Od westernu do eposu: czas i przestrzeń w opowiadaniach Sapkowskiego 369
A.5. Sienkiewicz przeciwko Tolkienowi, czyli nawiązania literackie w konstrukcji sagi o wiedźminie 375
A.6. Sposoby funkcjonowania narracji publicznych i prywatnych oraz relacje ideologii i prawdy o świecie w powieściach Sapkowskiego 379
A.7. Historiozofia Sapkowskiego na przykładzie narracji o bitwie pod Brenną z powieści Pani Jeziora 386
A.8. Konwencje polskiej fantasy oraz punkt dojścia jej rozwoju – zbiór opowiadań Wita Szostaka Ględźby Ropucha 394
Dodatek B. Kalendarium literatury fantasy 403
Bibliografia
1. Utwory fantasy 413
2. Konteksty literackie 422
3. Opracowania krytyczne i teoretyczne 425
Indeks nazwisk 433
0.1. Popularne postawy poznawcze badaczy literatury fantasy – krótka rekapitulacja 11
0.2. Fantasy – zarys znaczenia pojęcia 14
0.3. Uwagi do antologii analizowanych tekstów oraz przyjętej metodologii 18
1. Fantazja
1.1. Esej J.R.R. Tolkiena O baśniach jako manifest artystyczny 23
1.2. Pojęcie „fantastyki”: platońskie korzenie i przegląd popularnych stanowisk teoretycznych 26
1.3. Fantastyka jako element strategii poznawczej czytelnika 29
1.4. Brak wiarygodności – podstawowa właściwość fantastyki 33
1.5. Strategie identyfikacji fantastyki na podstawie sygnałów tekstowych, doświadczenia czytelniczego oraz wiedzy o świecie empirycznym 38
1.6. Relacje między fantastycznym i ikonicznym składnikiem prozy artystycznej 43
1.7. Propozycja Tolkiena wobec mimesis Arystotelesa i „zawieszenia niewiary” Coleridge’a 48
1.8. Rola elementu fantastycznego w utworze literackim 53
1.9. Zadania dla projektowanego przez Tolkiena gatunku 57
1.10. Literacki program J.R.R. Tolkiena – podsumowanie 61
2. Przygoda
2.1. Robert E. Howard jako pierwszy pisarz fantasy w ujęciu krytyków i świadomości czytelniczej 65
2.2. Proza Howarda wobec kryzysu powieści podróżniczo-przygodowej oraz koncepcji teozoficznych 68
2.3. Lovecraftowski charakter fantastyki Howarda. Pisarstwo lorda Dunsany’ego i jego wpływ na twórczość H.P. Lovecrafta 74
2.4. Mitologia Cthulhu H.P. Lovecraft a jako wynik konfrontacji poetyki Dunsany’ego i teozofii Heleny Bławatskiej 78
2.5. Konfrontacja horroru lovecraftowskiego i opowieści przygodowej jako metoda twórcza Howarda 81
2.6. Pochwała barbaryzmu oraz konfrontacja dzikości i cywilizacji w cyklu o Conanie 85
2.7. Koncepcja historiozoficzna Howarda i jej niekonsekwencje 89
2.8. Zagrożenie z przeszłości – próba podsumowania analizy opowiadań o Conanie 94
2.9. Spadkobiercy Howarda: trzy próby fantasy barbarzyńskiej 98
2.10. Proza Fritza Leibera – wczesny rozrachunek z dziedzictwem epoki barbarzyńskiej 106
3. Zobowiązanie
3.1. Kłopoty z Władcą Pierścieni: trylogia Tolkiena w ujęciu jej pierwszych krytyków oraz na tle angielskich programów powieściowych 113
3.2. Kraina Czarów a tradycja powieści angielskiej: romanse Williama Morrisa, Pierścień i róża Williama M. Thackeraya oraz inne utwory wykorzystujące motyw „alternatywnej czasoprzestrzeni” 118
3.3 Bilbo Baggins między baśniową fantastycznością a wczesną powieścią realistyczną 123
3.4. Wyprawa Bilba: Hobbit jako podróż do źródeł literatury angielskiej (i z powrotem) 126
3.5. Prolog Władcy Pierścieni jako element strategii uprawdopodobnienia oraz zapowiedź syntezy historycznej 131
3.6. Z Shire do Rivendell, czyli przekroczenie konwencji prozy dziecięcej 135
3.7. Wyprawa Froda: Władca Pierścieni wobec konwencji romansu rycerskiego oraz moralitetu 139
3.8. Wyprawa Merry’ego i Pippina: żywioł epicki w trylogii Tolkiena oraz jego etyczne konsekwencje 146
3.9. Wyprawa Sama: prostaczek wobec tradycji literac kiej. Uzdrowicielska moc reintegracji rozdzielonych komponentów kultury 155
3.10. Perspektywa historyczna we Władcy Pierścieni, koncepcja historii jednoznacznej i prowidencjalnej 159
3.11. Silmarillion – próba wielkiej syntezy historiozoficznej oraz połączenia mitycznego „illo tempore” z historycznym „teraz” 165
4. Przeznaczenie
4.1. Władca Pierścieni jako tekst założycielski powieści fantasy. Przegląd stanowisk 169
4.2. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: czas i przestrzeń 173
4.3. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: bohaterowie i fabuła 179
4.4. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: fantastyka i aksjologia 184
4.5. Pierwszy z epigonów: modyfikacje modelu fabularnego Władcy Pierścieni w cyklu powieściowym Terry’ego Brooksa Shannara 189
4.6. Figury i pionki w grze przeznaczenia: cykle powieściowe Davida Eddingsa wobec gatunku 194
4.7. Wrogie ingerencje losu: powieści z cyklu Roberta Jordana Koło Czasu i utrwalenie modelu historii niezależnej od działań człowieka 199
4.8. Prawda i manipulacja: gry konwencją gatunkową w trylogii Tada Williamsa Pamięć, Smutek i Cierń 206
4.9. Moralna odpowiedzialność i nieuchronność historii – różnice między modelem konserwowanym przez gatunek a propozycją Tolkiena 213
5. Poszukiwanie
5.1. Tolkien niemoralny, czyli Władca Pierścieni jako obiekt ideologicznych kontrowersji 225
5.2. Czarnoksiężnik z Archipelagu Ursuli Le Guin jako głos polemiczny wobec fantasy Tolkienowskiej i jej kulturowego zaplecza 229
5.3. Propozycja etyczna oraz historiozoficzna Le Guin. Powrót do konwencji Władcy Pierścieni 237
5.4. Powrót do Ziemiomorza – intensyfikacja perspektywy feministycznej w powieści Tehanu oraz tolkienowska konkluzja cyklu Le Guin 242
5.5. Historia jako spisek wrogich sił w propozycji kosmologicznej Michaela Moorcocka 249
5.6. Powieść fantasy jest sceną: konfrontacja koncepcji historii totalnej i tematyki szekspirowskiej w Kronikach Amberu Rogera Zelaznego 256
5.7. Alternatywa narracyjna – powieść tolkienowska realizowana za pomocą poetyki Raymonda Chandlera w cyklach Glena Cooka 262
5.8. Prowidencjalna historia totalna a społeczeństwo miejskie: zestawienia spuścizny Tolkiena z estetyką powieści popularnej XIX wieku w powieści Marthy Wells b 269
6. Uwikłanie
6.1. Kryzys literatury fantasy: całkowite rozdzielenie fantastycznej czasoprzestrzeni i fabuły powieści dla potrzeb komercyjnych oraz seryjna produkcja literacka 275
6.2. Świat na grzebiecie żółwia Terry’ego Pratchetta jako polemika wobec konwencji magii i miecza oraz etyki Tolkiena 279
6.3. Wroga ingerencja kultury: napięcie między jednostką a tradycją literacką w powieściach z cyklu Świat Dysku T. Pratchetta 286
6.4. Więzienie dyskursu, czyli Pratchetta program moralności indywidualnej, uwikłanej w zobowiązania wobec kultury 290
6.5. Koncepcja historii groźnej i nieodgadnionej oraz krytyka etyki rycerskiej w Pieśni Lodu i Ognia George’a R.R. Martina 298
6.6. Chaos historii przeciwko ładowi życia prywatnego oraz eschatologii totalnej: modele świata sensownego w powieściach Martina 304
6.7. Od fantazji do historii – rozwój artystyczny Gaya Gavriela Kaya oraz koncepcja historii fi ngowanej 310
6.8. Sarantyńska mozaika Kaya: partykularyzacja perspektyw historycznych, manipulacje historiografi czne i fiasko syntezy w świecie dyptyku poetyckiego W.B. Yeatsa 316
6.9. U progu nowego gatunku – złożoność świata postindustrialnego oraz koncepcja społecznych dynamik wobec propozycji Tolkiena w powieściach Michaela Swanwicka i Chiny Miéville’a 322
7. Zakończenie
7.1. Fantasy a fantastyka – podsumowanie 331
7.2. Perspektywa historyczna w powieści magii i miecza 336
7.3. Propozycja historii spójnej i jednoznacznej jako przyczyna poczytności gatunku 341
7.4. Prowidencjalizm i konspiracjonizm: propozycje historiozoficzne literatury fantasy. Zmierzch gatunku oraz jego relacje z romansem rycerskim 346
Dodatek A. Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.1. Trudności fantasy narodowej: deklaracje artystyczne i ideowe z eseju Andrzeja Sapkowskiego Piróg, albo Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.2. Obszary zakazane i tematyka pożądana – wpływ eseju Sapkowskiego na kształt polskiej literatury magii i miecza 358
A.3. Gry konwencjonalne oraz koncepcja nieredukowalności dyskursów w opowiadaniach o wiedźminie Sapkowskiego 361
A.4. Od westernu do eposu: czas i przestrzeń w opowiadaniach Sapkowskiego 369
A.5. Sienkiewicz przeciwko Tolkienowi, czyli nawiązania literackie w konstrukcji sagi o wiedźminie 375
A.6. Sposoby funkcjonowania narracji publicznych i prywatnych oraz relacje ideologii i prawdy o świecie w powieściach Sapkowskiego 379
A.7. Historiozofia Sapkowskiego na przykładzie narracji o bitwie pod Brenną z powieści Pani Jeziora 386
A.8. Konwencje polskiej fantasy oraz punkt dojścia jej rozwoju – zbiór opowiadań Wita Szostaka Ględźby Ropucha 394
Dodatek B. Kalendarium literatury fantasy 403
Bibliografia
1. Utwory fantasy 413
2. Konteksty literackie 422
3. Opracowania krytyczne i teoretyczne 425
Indeks nazwisk 433
SPIS TREŚCI
0. Wprowadzenie
0.1. Popularne postawy poznawcze badaczy literatury fantasy – krótka rekapitulacja 11
0.2. Fantasy – zarys znaczenia pojęcia 14
0.3. Uwagi do antologii analizowanych tekstów oraz przyjętej metodologii 18
1. Fantazja
1.1. Esej J.R.R. Tolkiena O baśniach jako manifest artystyczny 23
1.2. Pojęcie „fantastyki”: platońskie korzenie i przegląd popularnych stanowisk teoretycznych 26
1.3. Fantastyka jako element strategii poznawczej czytelnika 29
1.4. Brak wiarygodności – podstawowa właściwość fantastyki 33
1.5. Strategie identyfikacji fantastyki na podstawie sygnałów tekstowych, doświadczenia czytelniczego oraz wiedzy o świecie empirycznym 38
1.6. Relacje między fantastycznym i ikonicznym składnikiem prozy artystycznej 43
1.7. Propozycja Tolkiena wobec mimesis Arystotelesa i „zawieszenia niewiary” Coleridge’a 48
1.8. Rola elementu fantastycznego w utworze literackim 53
1.9. Zadania dla projektowanego przez Tolkiena gatunku 57
1.10. Literacki program J.R.R. Tolkiena – podsumowanie 61
2. Przygoda
2.1. Robert E. Howard jako pierwszy pisarz fantasy w ujęciu krytyków i świadomości czytelniczej 65
2.2. Proza Howarda wobec kryzysu powieści podróżniczo-przygodowej oraz koncepcji teozoficznych 68
2.3. Lovecraftowski charakter fantastyki Howarda. Pisarstwo lorda Dunsany’ego i jego wpływ na twórczość H.P. Lovecrafta 74
2.4. Mitologia Cthulhu H.P. Lovecraft a jako wynik konfrontacji poetyki Dunsany’ego i teozofii Heleny Bławatskiej 78
2.5. Konfrontacja horroru lovecraftowskiego i opowieści przygodowej jako metoda twórcza Howarda 81
2.6. Pochwała barbaryzmu oraz konfrontacja dzikości i cywilizacji w cyklu o Conanie 85
2.7. Koncepcja historiozoficzna Howarda i jej niekonsekwencje 89
2.8. Zagrożenie z przeszłości – próba podsumowania analizy opowiadań o Conanie 94
2.9. Spadkobiercy Howarda: trzy próby fantasy barbarzyńskiej 98
2.10. Proza Fritza Leibera – wczesny rozrachunek z dziedzictwem epoki barbarzyńskiej 106
3. Zobowiązanie
3.1. Kłopoty z Władcą Pierścieni: trylogia Tolkiena w ujęciu jej pierwszych krytyków oraz na tle angielskich programów powieściowych 113
3.2. Kraina Czarów a tradycja powieści angielskiej: romanse Williama Morrisa, Pierścień i róża Williama M. Thackeraya oraz inne utwory wykorzystujące motyw „alternatywnej czasoprzestrzeni” 118
3.3 Bilbo Baggins między baśniową fantastycznością a wczesną powieścią realistyczną 123
3.4. Wyprawa Bilba: Hobbit jako podróż do źródeł literatury angielskiej (i z powrotem) 126
3.5. Prolog Władcy Pierścieni jako element strategii uprawdopodobnienia oraz zapowiedź syntezy historycznej 131
3.6. Z Shire do Rivendell, czyli przekroczenie konwencji prozy dziecięcej 135
3.7. Wyprawa Froda: Władca Pierścieni wobec konwencji romansu rycerskiego oraz moralitetu 139
3.8. Wyprawa Merry’ego i Pippina: żywioł epicki w trylogii Tolkiena oraz jego etyczne konsekwencje 146
3.9. Wyprawa Sama: prostaczek wobec tradycji literac kiej. Uzdrowicielska moc reintegracji rozdzielonych komponentów kultury 155
3.10. Perspektywa historyczna we Władcy Pierścieni, koncepcja historii jednoznacznej i prowidencjalnej 159
3.11. Silmarillion – próba wielkiej syntezy historiozoficznej oraz połączenia mitycznego „illo tempore” z historycznym „teraz” 165
4. Przeznaczenie
4.1. Władca Pierścieni jako tekst założycielski powieści fantasy. Przegląd stanowisk 169
4.2. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: czas i przestrzeń 173
4.3. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: bohaterowie i fabuła 179
4.4. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: fantastyka i aksjologia 184
4.5. Pierwszy z epigonów: modyfikacje modelu fabularnego Władcy Pierścieni w cyklu powieściowym Terry’ego Brooksa Shannara 189
4.6. Figury i pionki w grze przeznaczenia: cykle powieściowe Davida Eddingsa wobec gatunku 194
4.7. Wrogie ingerencje losu: powieści z cyklu Roberta Jordana Koło Czasu i utrwalenie modelu historii niezależnej od działań człowieka 199
4.8. Prawda i manipulacja: gry konwencją gatunkową w trylogii Tada Williamsa Pamięć, Smutek i Cierń 206
4.9. Moralna odpowiedzialność i nieuchronność historii – różnice między modelem konserwowanym przez gatunek a propozycją Tolkiena 213
5. Poszukiwanie
5.1. Tolkien niemoralny, czyli Władca Pierścieni jako obiekt ideologicznych kontrowersji 225
5.2. Czarnoksiężnik z Archipelagu Ursuli Le Guin jako głos polemiczny wobec fantasy Tolkienowskiej i jej kulturowego zaplecza 229
5.3. Propozycja etyczna oraz historiozoficzna Le Guin. Powrót do konwencji Władcy Pierścieni 237
5.4. Powrót do Ziemiomorza – intensyfikacja perspektywy feministycznej w powieści Tehanu oraz tolkienowska konkluzja cyklu Le Guin 242
5.5. Historia jako spisek wrogich sił w propozycji kosmologicznej Michaela Moorcocka 249
5.6. Powieść fantasy jest sceną: konfrontacja koncepcji historii totalnej i tematyki szekspirowskiej w Kronikach Amberu Rogera Zelaznego 256
5.7. Alternatywa narracyjna – powieść tolkienowska realizowana za pomocą poetyki Raymonda Chandlera w cyklach Glena Cooka 262
5.8. Prowidencjalna historia totalna a społeczeństwo miejskie: zestawienia spuścizny Tolkiena z estetyką powieści popularnej XIX wieku w powieści Marthy Wells b 269
6. Uwikłanie
6.1. Kryzys literatury fantasy: całkowite rozdzielenie fantastycznej czasoprzestrzeni i fabuły powieści dla potrzeb komercyjnych oraz seryjna produkcja literacka 275
6.2. Świat na grzebiecie żółwia Terry’ego Pratchetta jako polemika wobec konwencji magii i miecza oraz etyki Tolkiena 279
6.3. Wroga ingerencja kultury: napięcie między jednostką a tradycją literacką w powieściach z cyklu Świat Dysku T. Pratchetta 286
6.4. Więzienie dyskursu, czyli Pratchetta program moralności indywidualnej, uwikłanej w zobowiązania wobec kultury 290
6.5. Koncepcja historii groźnej i nieodgadnionej oraz krytyka etyki rycerskiej w Pieśni Lodu i Ognia George’a R.R. Martina 298
6.6. Chaos historii przeciwko ładowi życia prywatnego oraz eschatologii totalnej: modele świata sensownego w powieściach Martina 304
6.7. Od fantazji do historii – rozwój artystyczny Gaya Gavriela Kaya oraz koncepcja historii fi ngowanej 310
6.8. Sarantyńska mozaika Kaya: partykularyzacja perspektyw historycznych, manipulacje historiografi czne i fiasko syntezy w świecie dyptyku poetyckiego W.B. Yeatsa 316
6.9. U progu nowego gatunku – złożoność świata postindustrialnego oraz koncepcja społecznych dynamik wobec propozycji Tolkiena w powieściach Michaela Swanwicka i Chiny Miéville’a 322
7. Zakończenie
7.1. Fantasy a fantastyka – podsumowanie 331
7.2. Perspektywa historyczna w powieści magii i miecza 336
7.3. Propozycja historii spójnej i jednoznacznej jako przyczyna poczytności gatunku 341
7.4. Prowidencjalizm i konspiracjonizm: propozycje historiozoficzne literatury fantasy. Zmierzch gatunku oraz jego relacje z romansem rycerskim 346
Dodatek A. Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.1. Trudności fantasy narodowej: deklaracje artystyczne i ideowe z eseju Andrzeja Sapkowskiego Piróg, albo Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.2. Obszary zakazane i tematyka pożądana – wpływ eseju Sapkowskiego na kształt polskiej literatury magii i miecza 358
A.3. Gry konwencjonalne oraz koncepcja nieredukowalności dyskursów w opowiadaniach o wiedźminie Sapkowskiego 361
A.4. Od westernu do eposu: czas i przestrzeń w opowiadaniach Sapkowskiego 369
A.5. Sienkiewicz przeciwko Tolkienowi, czyli nawiązania literackie w konstrukcji sagi o wiedźminie 375
A.6. Sposoby funkcjonowania narracji publicznych i prywatnych oraz relacje ideologii i prawdy o świecie w powieściach Sapkowskiego 379
A.7. Historiozofia Sapkowskiego na przykładzie narracji o bitwie pod Brenną z powieści Pani Jeziora 386
A.8. Konwencje polskiej fantasy oraz punkt dojścia jej rozwoju – zbiór opowiadań Wita Szostaka Ględźby Ropucha 394
Dodatek B. Kalendarium literatury fantasy 403
Bibliografia
1. Utwory fantasy 413
2. Konteksty literackie 422
3. Opracowania krytyczne i teoretyczne 425
Indeks nazwisk 433
0.1. Popularne postawy poznawcze badaczy literatury fantasy – krótka rekapitulacja 11
0.2. Fantasy – zarys znaczenia pojęcia 14
0.3. Uwagi do antologii analizowanych tekstów oraz przyjętej metodologii 18
1. Fantazja
1.1. Esej J.R.R. Tolkiena O baśniach jako manifest artystyczny 23
1.2. Pojęcie „fantastyki”: platońskie korzenie i przegląd popularnych stanowisk teoretycznych 26
1.3. Fantastyka jako element strategii poznawczej czytelnika 29
1.4. Brak wiarygodności – podstawowa właściwość fantastyki 33
1.5. Strategie identyfikacji fantastyki na podstawie sygnałów tekstowych, doświadczenia czytelniczego oraz wiedzy o świecie empirycznym 38
1.6. Relacje między fantastycznym i ikonicznym składnikiem prozy artystycznej 43
1.7. Propozycja Tolkiena wobec mimesis Arystotelesa i „zawieszenia niewiary” Coleridge’a 48
1.8. Rola elementu fantastycznego w utworze literackim 53
1.9. Zadania dla projektowanego przez Tolkiena gatunku 57
1.10. Literacki program J.R.R. Tolkiena – podsumowanie 61
2. Przygoda
2.1. Robert E. Howard jako pierwszy pisarz fantasy w ujęciu krytyków i świadomości czytelniczej 65
2.2. Proza Howarda wobec kryzysu powieści podróżniczo-przygodowej oraz koncepcji teozoficznych 68
2.3. Lovecraftowski charakter fantastyki Howarda. Pisarstwo lorda Dunsany’ego i jego wpływ na twórczość H.P. Lovecrafta 74
2.4. Mitologia Cthulhu H.P. Lovecraft a jako wynik konfrontacji poetyki Dunsany’ego i teozofii Heleny Bławatskiej 78
2.5. Konfrontacja horroru lovecraftowskiego i opowieści przygodowej jako metoda twórcza Howarda 81
2.6. Pochwała barbaryzmu oraz konfrontacja dzikości i cywilizacji w cyklu o Conanie 85
2.7. Koncepcja historiozoficzna Howarda i jej niekonsekwencje 89
2.8. Zagrożenie z przeszłości – próba podsumowania analizy opowiadań o Conanie 94
2.9. Spadkobiercy Howarda: trzy próby fantasy barbarzyńskiej 98
2.10. Proza Fritza Leibera – wczesny rozrachunek z dziedzictwem epoki barbarzyńskiej 106
3. Zobowiązanie
3.1. Kłopoty z Władcą Pierścieni: trylogia Tolkiena w ujęciu jej pierwszych krytyków oraz na tle angielskich programów powieściowych 113
3.2. Kraina Czarów a tradycja powieści angielskiej: romanse Williama Morrisa, Pierścień i róża Williama M. Thackeraya oraz inne utwory wykorzystujące motyw „alternatywnej czasoprzestrzeni” 118
3.3 Bilbo Baggins między baśniową fantastycznością a wczesną powieścią realistyczną 123
3.4. Wyprawa Bilba: Hobbit jako podróż do źródeł literatury angielskiej (i z powrotem) 126
3.5. Prolog Władcy Pierścieni jako element strategii uprawdopodobnienia oraz zapowiedź syntezy historycznej 131
3.6. Z Shire do Rivendell, czyli przekroczenie konwencji prozy dziecięcej 135
3.7. Wyprawa Froda: Władca Pierścieni wobec konwencji romansu rycerskiego oraz moralitetu 139
3.8. Wyprawa Merry’ego i Pippina: żywioł epicki w trylogii Tolkiena oraz jego etyczne konsekwencje 146
3.9. Wyprawa Sama: prostaczek wobec tradycji literac kiej. Uzdrowicielska moc reintegracji rozdzielonych komponentów kultury 155
3.10. Perspektywa historyczna we Władcy Pierścieni, koncepcja historii jednoznacznej i prowidencjalnej 159
3.11. Silmarillion – próba wielkiej syntezy historiozoficznej oraz połączenia mitycznego „illo tempore” z historycznym „teraz” 165
4. Przeznaczenie
4.1. Władca Pierścieni jako tekst założycielski powieści fantasy. Przegląd stanowisk 169
4.2. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: czas i przestrzeń 173
4.3. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: bohaterowie i fabuła 179
4.4. Rekonstrukcja prototypu powieści fantasy: fantastyka i aksjologia 184
4.5. Pierwszy z epigonów: modyfikacje modelu fabularnego Władcy Pierścieni w cyklu powieściowym Terry’ego Brooksa Shannara 189
4.6. Figury i pionki w grze przeznaczenia: cykle powieściowe Davida Eddingsa wobec gatunku 194
4.7. Wrogie ingerencje losu: powieści z cyklu Roberta Jordana Koło Czasu i utrwalenie modelu historii niezależnej od działań człowieka 199
4.8. Prawda i manipulacja: gry konwencją gatunkową w trylogii Tada Williamsa Pamięć, Smutek i Cierń 206
4.9. Moralna odpowiedzialność i nieuchronność historii – różnice między modelem konserwowanym przez gatunek a propozycją Tolkiena 213
5. Poszukiwanie
5.1. Tolkien niemoralny, czyli Władca Pierścieni jako obiekt ideologicznych kontrowersji 225
5.2. Czarnoksiężnik z Archipelagu Ursuli Le Guin jako głos polemiczny wobec fantasy Tolkienowskiej i jej kulturowego zaplecza 229
5.3. Propozycja etyczna oraz historiozoficzna Le Guin. Powrót do konwencji Władcy Pierścieni 237
5.4. Powrót do Ziemiomorza – intensyfikacja perspektywy feministycznej w powieści Tehanu oraz tolkienowska konkluzja cyklu Le Guin 242
5.5. Historia jako spisek wrogich sił w propozycji kosmologicznej Michaela Moorcocka 249
5.6. Powieść fantasy jest sceną: konfrontacja koncepcji historii totalnej i tematyki szekspirowskiej w Kronikach Amberu Rogera Zelaznego 256
5.7. Alternatywa narracyjna – powieść tolkienowska realizowana za pomocą poetyki Raymonda Chandlera w cyklach Glena Cooka 262
5.8. Prowidencjalna historia totalna a społeczeństwo miejskie: zestawienia spuścizny Tolkiena z estetyką powieści popularnej XIX wieku w powieści Marthy Wells b 269
6. Uwikłanie
6.1. Kryzys literatury fantasy: całkowite rozdzielenie fantastycznej czasoprzestrzeni i fabuły powieści dla potrzeb komercyjnych oraz seryjna produkcja literacka 275
6.2. Świat na grzebiecie żółwia Terry’ego Pratchetta jako polemika wobec konwencji magii i miecza oraz etyki Tolkiena 279
6.3. Wroga ingerencja kultury: napięcie między jednostką a tradycją literacką w powieściach z cyklu Świat Dysku T. Pratchetta 286
6.4. Więzienie dyskursu, czyli Pratchetta program moralności indywidualnej, uwikłanej w zobowiązania wobec kultury 290
6.5. Koncepcja historii groźnej i nieodgadnionej oraz krytyka etyki rycerskiej w Pieśni Lodu i Ognia George’a R.R. Martina 298
6.6. Chaos historii przeciwko ładowi życia prywatnego oraz eschatologii totalnej: modele świata sensownego w powieściach Martina 304
6.7. Od fantazji do historii – rozwój artystyczny Gaya Gavriela Kaya oraz koncepcja historii fi ngowanej 310
6.8. Sarantyńska mozaika Kaya: partykularyzacja perspektyw historycznych, manipulacje historiografi czne i fiasko syntezy w świecie dyptyku poetyckiego W.B. Yeatsa 316
6.9. U progu nowego gatunku – złożoność świata postindustrialnego oraz koncepcja społecznych dynamik wobec propozycji Tolkiena w powieściach Michaela Swanwicka i Chiny Miéville’a 322
7. Zakończenie
7.1. Fantasy a fantastyka – podsumowanie 331
7.2. Perspektywa historyczna w powieści magii i miecza 336
7.3. Propozycja historii spójnej i jednoznacznej jako przyczyna poczytności gatunku 341
7.4. Prowidencjalizm i konspiracjonizm: propozycje historiozoficzne literatury fantasy. Zmierzch gatunku oraz jego relacje z romansem rycerskim 346
Dodatek A. Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.1. Trudności fantasy narodowej: deklaracje artystyczne i ideowe z eseju Andrzeja Sapkowskiego Piróg, albo Nie ma złota w Szarych Górach 353
A.2. Obszary zakazane i tematyka pożądana – wpływ eseju Sapkowskiego na kształt polskiej literatury magii i miecza 358
A.3. Gry konwencjonalne oraz koncepcja nieredukowalności dyskursów w opowiadaniach o wiedźminie Sapkowskiego 361
A.4. Od westernu do eposu: czas i przestrzeń w opowiadaniach Sapkowskiego 369
A.5. Sienkiewicz przeciwko Tolkienowi, czyli nawiązania literackie w konstrukcji sagi o wiedźminie 375
A.6. Sposoby funkcjonowania narracji publicznych i prywatnych oraz relacje ideologii i prawdy o świecie w powieściach Sapkowskiego 379
A.7. Historiozofia Sapkowskiego na przykładzie narracji o bitwie pod Brenną z powieści Pani Jeziora 386
A.8. Konwencje polskiej fantasy oraz punkt dojścia jej rozwoju – zbiór opowiadań Wita Szostaka Ględźby Ropucha 394
Dodatek B. Kalendarium literatury fantasy 403
Bibliografia
1. Utwory fantasy 413
2. Konteksty literackie 422
3. Opracowania krytyczne i teoretyczne 425
Indeks nazwisk 433
Wybierz rozdziały:
Wartość zamówienia:
0.00 zł