Spis treści

Sebastian Borowicz, Wprowadzenie
Obrazy, które trwają po drugiej stronie ognia 15
„Ogrody z liter i słów” 15
Historiai – w świecie kulturowej fabuły  20
Historia kulturowa oraz instytucjonalna teoria sztuki  22
Anty-Beatrycze: niewłaściwość jako element kulturowej natury obrazu szalonej i pijanej staruchy  25
Inna podmiotowość: teoretycznoliteracki wymiar figury ‘szalonej i pijanej staruchy’  28
Senex vs anus  30
Transformatywność i postsekularyzm   31

Sebastian Borowicz, Renata Przybylska
Rozdział I. Metodologia badań 39
Figura composita 39
Mulier bona i mulier mala: kobieta kulturowo zaprogramowana  43
Stereotypy, klisze oraz prototypy w perspektywie kulturowej  49
Aparat pojęciowy: podstawowe kategorie i narzędzia analizy  52
Stereotyp  52
Klisza  56
Prototyp    57
‘Szalona, pijana starucha’ jako figura niesiona przez kliszowane teksty kultury  58
Pojęcia w działaniu: efekty prototypowe jako proces modelowania figur kultury  59
Mechanizmy rządzące procesem kategoryzacji  59
Mechanika procesów modelowania i programowania figury ‘szalonej i pijanej staruchy’ z perspektywy językoznawczej  61

Sebastian Borowicz
Rozdział II. Błazeńskie baby: I–III wiek   65
Vetula scelera  66
Dobre i złe właściwości wina  70
Aula diaboli: wczesnochrześcijańskie wzorce i stereotypy  71
Babskie gadanie – odwrócone, niewłaściwe słowa  74

Sebastian Borowicz
Rozdział III. Anus ebria et delirans oraz vetula: IV–X wiek  77
Na kulturowym rozdrożu: romanitas vs christianitas  77
Pijaństwo  81
Dialektyka pijaństwa: dobry i zły kielich pijaństwa  84
Dialektyka szaleństwa: sancta insania i deliratio  86
Praktyki magiczne: vetula ebria et titubantes oraz anus ebria et delirans  88
Wiara vs filozofia: szalona i pijana starucha jako figura retoryczna  95
Vetula i Kalendy styczniowe  101

Sebastian Borowicz
Rozdział IV. Emblemat zła: XI–XV wiek   105
Starość w kuchni   108
Trująca starość kobiet  109
„Dama Starość” – alegoryczny wymiar kobiecej starości   116
Piękno odwrócone    118
Mulier stulta – szaleństwa starych kobiet  123
Szaleństwo seksualne: stara makierela  124
Szaleństwo jako głupota    130
Głupota jako brak wiedzy  130
Anus pia: santa simplicitas i mądrość maluczkich  133
Szaleństwo jako bezbożność  135
Głupota jako błazeństwo: anus cum ludit, morti delicias facit   137
Non vetulam novi cur moriar?   138
Anus saltat  139
Odmłodzenie   140
Szaleństwo jako zabawa: zapusty starych bab  143
Vetula diabola: czarostwo jako rodzaj głupoty, szaleństwa i odstępstwa od Boga   151
Pijaństwo starych kobiet  156
Alewifes  156
Wasserbrennerinnen   158
„Co się może dziać w gospodzie”   160
Vetula: anima peccatrix – podsumowanie 165

Sebastian Borowicz
Rozdział V. W odwróconym świecie obrazu: wiek XVI (sztuki piękne) 169
Rozkosze starca   169
La belissima Diana, il bello Narciso – gest śmiechu   172
„Brzydkie księżne i szpetne staruchy”: starość ikoniczna – wizualizacja oraz wzorce kobiecej starości w sztuce XVI wieku 176
„W książkach poetów przeczytałem…” – odwrócona rzeczywistość obrazu i jej język  182
Stos pokruszonych obrazów – fikcje poetyckie: stara pijaczka i wariatka w sztuce XVI wieku  186
Figury alegoryczne   188
Studia postaci oraz typy społeczne   194
Sposalizio grottesco   200
Kulturowe fabuły i miejsca staruch – ikoniczne i funkcjonalne elementy struktury narracyjnej    203
W warsztacie rzemieślnika  203
Karczma    205
Wesoła kompania .   208
W domu publicznym – ugryzienie starej rajfury  212
Łaźnie i fontanny  215
Contro il villano: dysharmonia w świecie obrazu  218
Doctor Syman   225
Czarownice i sabaty    229
Wütende Heer  231
Kobiece błazeństwo  233
Matka Błaznów    236
Karnawał – „starucha o dobrym sercu zrobi nam tłuste gofry”    239
W świątyni Flaszy   244
Somnum ne rumpe. Quiesco   245
„Starzejąc się / Widzimy świat dziwniejszym” – podsumowanie   251

Joanna Hobot-Marcinek
Rozdział VI. Dychotomie – wiek XVI (literatura)    255
Alcahueta – mateczka rajfurka   255
Vieja barbuda   261
Córki Celestyny   267
„Won, ty z cuchnącą dziurą”. Descriptio vetulae   273
„Policzki barwiczkami sobie malują”  282
Faon   286
Baba-Barbara   290
Błazen emancypator   293
„Popijają sobie ile wlezie […] śmieją się z tego wszyscy”  301
Anty-Laura – podsumowanie   308

Sebastian Borowicz
Rozdział VII. W stronę realizmu – wiek XVII (sztuki piękne)   313
Wizualna sekcja starości .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 313
Fałszywe obrazy kobiecej starości? Urealnienie i świat
barokowej groteski .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 320
Wzorce i antywzorce epoki: anus pia vs anus ebria .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 327
„Straszne, zgrzybiałe i pomarszczone”. Portrety i narracje . . . . . . . . 339
Figury i narracje prototypowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Prototyp 1: Malle Babbe i jej siostry .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .      340
Prototyp 2: dionizyjska starucha i pijany Sylen .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .      345
Błazeństwa i karnawały .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .      348
Rzymski trop .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .      355
Pozostałe narracje i profile o charakterze alegoryczno-
-moralizatorskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
Iluzja realności? – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377

Joanna Hobot-Marcinek
Rozdział VIII. „Dziwaczna perspektywa”. Anamorfozy – XVII wiek (literatura)  379
„Vieille hou, hou”, „vieil hibou”   379
„Staroszpetna” baba   383
„Sprośny babsztyl”  389
Wytarty zamtuz – stara Macette  399
Swojskie Dorotki – Cortigiane oneste  404
Baba „czartu oddana”  406
Wierutne pijanice – gorzałczane baby   416
Zła baba – podsumowanie   423

Joanna Hobot-Marcinek, Sebastian Borowicz
Rozdział IX. Oświeceniowe „wyjście z niepełnoletności” – wiek XVIII 429
Nowy wiek  429
Spadek po wieku XVII   430
Kazus Hogartha  434
Nowy status starości  435
Deformacje 437
„Niewinna baba” – „Straszna czarownica”   438
Kobieta wódką zalana. „Trzymajcie mnie […] pijaczkę, upitą łajdaczkę”  453
„Pijana polityka” caryc  457
Święte wariatki i klikusze  462
Persona non grata – podsumowanie  468

Joanna Hobot-Marcinek
Rozdział X. Nowy, lepszy wiek XIX – kloszardki i megery doby industrializacji  471
„Niech Pani Baubo nam przewodzi”  471
„Galerniczki wrażliwości”  477
Mère maquerelle i chciwe megery  481
Marcela  492
Flâneur  502
Pisarka-artystka  512
Vetula – femme fatale  520

Joanna Hobot-Marcinek
Zakończenie. Stara wariatka Europa   533
Stara wariatka Europa II  536

Appendix

Renata Przybylska
‘Ta, która wie’ – uwagi o kulturowym stereotypie ‘pijanej i szalonej staruchy’ w świetle danych językowych   539
Główna rama kategoryzacyjna  539
Nazwy  540
Wiek i wygląd  543
Strój  544
Cechy psychiczne, usposobienie i charakter 545
Upodobanie do pijaństwa i szaleństwo  547
Szaleństwo  548
Rola stręczycielki   548
Rola czarownicy i wiedźmy   551
Inne typowe zajęcia   556
Typowe sceny życia i działania  556
Status społeczny, w tym status rodzinny  557
Ocena   558

Bibliografia
Indeks nazwisk  593